«پارادایم بالاترین سطح انتزاع نظری و تلقی در باب واقعیت یا پدیده است؛ هر پارادایمی باید دارای مواضع روششناختی خاص خود باشد. روش‌شناسی با تسخیر معرفت سروکار دارد. در مقابل، روش تکنیکیترین و واضحترین سطح برخورد با واقعیت است. بگذارید مثالی بزنم. پارادایم اثبات‌گرایی از نظر روش شناختی متکی به کمیگرایی و منطق قیاسی ـ فرضیه ای است و در سطح روش مثلاً روشهای آزمایشی و پیمایشی را تجویز می‌کند. پارادایمهای دیگر نیز مانند تفسیرگرایی یا پست مدرنیسم و غیره به همین شیوه عمل می‌کنند».
درک رابطه‌ی بین پارادایم و روش که یکی در فضای فلسفی و دیگری در فضای تکنیکی قرار دارد بسیار مهم است و این میسر نمی‌شود مگر به مطالعه عمیق فلسفه‌ی علم و درک رابطه‌ی بین معرفت‌شناسی (Epistemology)، هستی‌شناسی (Ontology)، روش‌شناسی (Methodology) و روش (Method).
رویکرد کیفی رفته رفته و به لطف برخی دانشگاه‌های معتبر همچون دانشگاه شفیلد انگلستان در استفاده گسترده از آن، جایگاهی برای خود در دنیای علم دست و پا کرده است. اما همیشه چنین نبود و روزگاری سیطره علوم کمی بر علم به گونه‌ای بود که برخی از دانشوران آن عصر از اوضاع موجود ابراز ناراحتی می‌کردند.«جورجیو دی سانتیلانا» ، استاد دکتر حسین نصر، در دیباچه کتاب «علوم و تمدن اسلامی» اظهار می‌کند که ناراحتی دکتر نصر از خصوصیت کمی و «یکطرفی» علم جدید بر او آشکار است. سانتیلانا می‌گوید:
«از این یکطرفی نیک آگاهیم و از راه برطرف کردن آن سخن فراوان گفته شده ولی این را ه را نشان نداده‌اند. امیدواریم بحث دکتر نصر کاری برای پراکندن ابرها بکند. ما همه از جان و دل آرزومند آن هستیم که کسی بتواند بر ما آشکار کند که چگونه عنصر کمی محض، نسبتهای حقیقی-کیفی و اشراقی- را که در فعالیت طبیعت خلاق درخشندگی دارند، در زیر ابر نگاه می‌دارد. در ماورای این آرزو موانع فلسفی غم‌انگیزی هست که باید از میان برداشته شود . علم همیشه بر راهی دیگر می‌رفته است. یوهانس کپلر گواهی که دکتر نصر او را رد نخواهد کرد-چنین نوشته است: همان گونه که چشم برای رنگها و گوش برای صوت‌هاست، عقل و فکر نیز برای آن است که روابط کمی را دریافت کند».
همه ما ناخودآگاه درگیر پژوهش کیفی هستیم. در هنگام کار کردن، مشاهده رفتارها، ایجاد حس فضا و مکان، بحث درباره ایده‌های گوناگون با همکاران و همکلاسی‌ها و آنگاه ایجاد ساختارهای واقعیت براساس دیده‌ها و شنیده‌هایمان همگی مراحلی از پژوهش کیفی‌اند. چرا که هیچ عدد و رقمی ارائه نشده و هیچ تحلیل مبتنی بر عدد و رقم نیز انجام نشده است.
«گلیزر» که خود از کسانی بود که انقلابی در حوزه پژوهش کیفی به راه انداخت در ارائه تعریفی نظام‌مند از آن درمانده فهرستی از نبایدها را برای پژوهش کیفی بیان کرد. او پژوهش کیفی را فعالیتی می‌داند که:
متکی بر تحلیل‌های آماری نیست؛
برای گردآوری دادهها از روشهای کمی استفاده نمی‌کند؛ و
روش‌هایی ابتدایی برای تعیین روشهای غیر کیفی نیست.
گورمن( ۲۰۰۵) ویژگی‌های کلیدی پژوهش کیفی را در چهار جمله خلاصه می‌کند:
پژوهشگران داده را در محیط طبیعی وقوعشان گردآوری می‌کنند و ابزار اصلی خود پژوهشگر است؛
داده کلامی است نه عددی؛
پژوهشگران کیفی بیشتر بر فرایند فعالیت تمرکز دارند تا حاصل آن؛
پژوهشگران کیفی معمولا داده مورد نیاز خود را به شیوه‌ی منطقی تجزیه تحلیل می‌کنند نه آماری و حاصل اغلب پژوهش‌های کیفی تولید پرسش‌های پژوهشی و حدسیات و فرضیات است نه اثبات یا رد روابط یا نتایج پیش‌بینی شده.
طرحهای پژوهش کیفی(Qualitative research designs) |
توضیحات |
||
| پدیدارشناسی (Phenomenology) | توصیف پدیده مورد مطالعه، نحوه دسترسی به تجربه زنده مشارکت کنندگان، عرصه بررسی پدیده، روش تجزیه و تحلیل نتایج (توصیفی، تفسیری) | ||
| تئوری زمینهای(Grounded theory) | توضیح پارادایم مورد استفاده در تحقیق، چگونگی به اشباع رسیدن داده ها(رسیدن به کفایت نظری)، روش تجزیه و تحلیل و تفسیر نتایج | ||
| قوم نگاری(Ethnography ) | معرفی فرهنگ و گروه مورد مطالعه، نقش پژوهشگر در مطالعه ، نوع دادهها و شواهدی که جمع اوری میشود، نحوه ی جمع آوری اطلاعات،ملاحظات اخلاقی حضور پژوهشگر در محیط پژوهش | ||
| اقدام پژوهی(Action Research) | معرفی سازمان مورد بررسی، مشکل موجود در سازمان، معرفی مشارکت کنندگان در جمعآوری دادهها و انجام اقدام اصلاحی. نحوه تحلیل و مقایسه وضع سازمان قبل و بعد از اقدام | ||
| بررسی اسناد (Textual analysis) | روشهای دسترسی و تحلیل اسناد، نوع سندهای مورد بررسی، روش تجزیه و تحلیل دادههای حاصله | ||
| موردکاوی (Case study) | نوع مطالعه: منفرد (single) اشتراکی(collective)، دلایل استفاده از روش، روش توصیف و تفسیر سیستم مورد بررسی | ||
| تحلیل محتوا ( content analysis) | موضوع مطالعه،دلایل استفاده از روش، توضیح روش تجزیه و تحلیل داده ها | ||
|
|
روش ترکیبی
(Mix Method)
|
مرور مطالعات، بیان طرح تحقیق، توضیح فلسفه ی مطالعه، روش نمونه گیری، نحوه دستیابی به اطلاعات، تجزیه و تحلیل اطلاعات، چگونگی ترکیب روش ها(کمی- کیفی، کیفی- کمی)
|
|