سرقت ادبی، یکی از چالشهای پایان نامه نویسی
نویسنده: دکتر محمد صادق بیجندی
دکترای مدیریت آموزشی، معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاه علم و فرهنگ
چکیده
پژوهش حاضر از نوع توصیفی میباشد. در این مقاله با بازنگری پژوهشهای انجام گرفته، برخی از موانع و مشکلات پایان نامه نویسی در ایران و کشورهای جهان مورد بررسی قرارگرفته است. روش انجام پژوهش از طریق تحلیل مستندات موجود، دیدگاههای علمی و تحقیقات انجام شده در زمینه فرایند پایان نامه نویسی در آموزش عالی بوده است. جنبه های مورد بررسی نشان داده است که وجود موانع و مشکلات در فرآیند تدوین پایان نامه، موجب ایجاد دغدغه فکری برای دانشجویان شده و آنها نیز به دنبال راه گریزی در مواجهه با مشکلات بوده اند و پیامد این امر چالشی را تحت عنوان سرقت ادبی در میان دانشجویان مطرح نموده است که نویسنده به بررسی مستندات موجود در این خصوص و راههای پیشگیری یا مبارزه با آن اشاره نموده است. نتایج نشان داده که از یک سو فرهنگسازی مناسب، از طریق برگزاری کارگاههای آموزشی استانداردهای اخلاق حرفه ای در پژوهش و آشنایی با انواع سرقت ادبی و مباحث آن و آشنایی با دامنه مجازاتها در این زمینه، میتواند به عنوان اقدامات پیشگیرانه مدنظر قرارگیرد. از سوی دیگر فراهم سازی امکانات و زمینه هایی برای تقویت پیشینه علمی و عملی دانشجویان میتواند در مبارزه با این آسیب وارده به پیکر آموزش عالی ایران مؤثر باشد.
واژگان کلیدی: پایان نامه نویسی، چالش، سرقت ادبی، آموزش عالی
مقدمه
بیان مسئله
یکی از مراحلی که معمولا دانش پژوهان در سیر دانشاندوزی با آن مواجهاند پایان نامه نویسی است. پایان نامه نویسی پل گذر از مرحله آموزش به وادی پژوهش است. منصوریان (۱۳۸۹) آشنایی با اصول و مبانی تحقیق علمی را یکی از اهداف اصلی آموزش عالی در مقاطع تحصیلات تکمیلی میداند. به عقیده وی اجرای یک پژوهش مستقل و ارائه گزارش آن به صورت پایان نامه در مقطع کارشناسی ارشد، تمرینی است که در آن دانشجویان میتوانند اصول و مبانی تحقیق علمی را در عمل اجرا کنند و مهارتهای کسب شده مبنای فعالیت پژوهشی آنان در آینده خواهد بود. بر این اساس نگارش پایان نامه فرصتی مغتنم برای آموزش این مهارتها به شمار میآید. وی معتقد است که با توجه به اینکه حجم عمدهای از پژوهشهای دانشگاهی در قالب پایان نامهها انجام میشوند و بسیاری از مقالات علمی مستخرج از همین پایان نامهها هستند، از این رو پایان نامه ها نقش مهمی در تولید دانش دارند و از آنجا که معمولاً اجرای پایان نامه نخستین کار پژوهشی دانشجویان است، اغلب آنان در انجام این کار با دشواریهای متعدد مواجه میشوند. پایان نامه به عنوان محصول تلاش و دانش اندوزی دانشجویان در مقاطع مختلف تحصیلی دانشگاهها از اهمیت ویژهای برخوردار است. در واقع پایان نامه نشانه فعالیتهای علمی دانشجو در دوران تحصیل دانست که صرف نظر از ابعاد علمی آن بیان کننده تجارب مشهود از مجموعه فراگرفته های وی در طول دوران تحصیل است. بر اساس نظر فدایی عراقی (۱۳۷۴) پایان نامه و رساله باید راه را نشان دهد، ذهن دانشجو را در مسیر مسائل اجتماعی به حرکت در آورد و او را برای آیندهای بهتر آماده سازد. حال اگر از دانشجویانی که قصد اجرای یک پایان نامه را دارند در مورد سختی کار و انجام آن سؤال شود، قطعاً در مورد سختیها و دشواریهای این کار گفتنیهای بسیار دارند. در تعدادی از تحقیقاتی که در خصوص پایان نامه نویسی انجام گرفته است به این مشکلات اشاره شده است. برای مثال در تحقیقی که توسط پوررجب قاضی محله (۱۳۸۸) انجام شده بیشترین مشکلات تدوین پایان نامه مربوط به عوامل زمینه ای و کمترین مشکلات مربوط به عوامل طرح تحقیق بوده است. همچنین در تحقیق دیگری که توسط میزانی، خبیری، هنری و سجادی (۱۳۹۲) انجام گرفت مهمترین مشکلات دانشجویان کارشناسی ارشد در تدوین پایان نامه عبارت بودند از: دسترسی محدود به منابع مالی، منابع و روال اداری نامناسب دانشگاه، دسترسی محدود به منابع اطلاعات علمی، تواناییهای علمی و عملی محدود دانشجویان و کیفیت راهنمایی نامناسب استادان راهنما و مشاور.
از طرف دیگر گسترش بیرویه دورههای آموزش عالی، افزایش جمعیت دانشجویی، گسترش پدیده مدرکگرایی، عدم فرهنگسازی مناسب در خصوص اهمیت و نقش پژوهش در تولید علم و اشاعه آن، عدم نظارت نهادهای سیاستگزار و تصمیمگیرنده در نظام آموزش عالی کشور در مورد نابسامانی وضعیت پایان نامه نویسی در کشور موجب استفاده دانشجویان از سادهترین و دردسترسترین روشها در تدوین پایان نامه گردیده که یکی از آنها کپی کردن و نسخه برداری از آثار دیگران است که تحت عنوان “سرقت ادبی”[۱] به آن اشاره گردیده است.
اهمیت موضوع
پایان نامه نویسی به عنوان یکی از مسایل مطرح در آموزش عالی چه در جایگاه آکادمیک آن و چه از نظر ایجاد پل ارتباطی با جامعه و چالشهای کشوری میتواند از اهمیت ویژهای برخوردار باشد. در این خصوص صاحب نظرانی مانند زارع احمدآبادی، منصوری و طاهری دمنه (۱۳۸۸) عقیده داشتند که اهمیت و جایگاه تحقیقات و نقش بنیادی آنها در رشد و توسعه هر کشور، امری حیاتی است، از این رو شناخت موانع انجام تحقیقات و مرتفع کردن آنها به منظور ارتقای سطح کمی و کیفی پژوهش ضرورت دو چندان دارد.
متأسفانه آنچه امروزه در بسیاری از دانشگاههای کشور مشاهده میشود این است که پایان نامه نویسی به عنوان یک کار کلیشه ای مدنظر قرار گرفته و بسیاری از دانشجویان میخواهند بدون توجه به اهمیت پژوهشهای اصیل و تنها با کپی برداری از کار دیگران، پایان نامه خود را تحویل دهند. از طرف دیگر با توجه به اینکه بسیاری از مقالات علمی نیز حاصل همین پایان نامه های دانشجویی هستند، در نهایت اعتبار علمی کشور نیز مورد سؤال قرار خواهد گرفت. لذا در این مقاله، نویسنده به سرقت ادبی به عنوان چالش پایان نامه نویسی و یکی از آسیبهای وارده به پیکره نظام آموزش عالی اشاره کرده است.
ادبیات تحقیق
انجام پایان نامه و نگارش پروپوزال از بخش های مهم تحصیل در دانشگاه است. نوشتن پایان نامه و انجام پروپوزال نیاز به مدیریت و یک نوع روانشناسی نگارش دارد. در داخل کشور پژوهشهای مختلفی در خصوص فرآیند پایان نامه نویسی تحت عنوان عوامل مؤثر بر تجربیات پژوهشی یا موانع و مشکلات فرایند پایان نامه نویسی انجام گرفته که تعدادی از آنها در قالب پایان نامه های دانشجویی بوده و الگوی بسیاری از آنها مشابه بوده است. ابزار گردآوری اطلاعات در بسیاری از این پژوهشها، پرسشنامه استاندارد PREQ[2] (پرسشنامه تجربیات پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی) بوده که توسط انجمن فارغالتحصیلان استرالیا[۳] و انجمن تحقیقات آموزشی استرالیا[۴] تهیه و تدوین شده است. در این پرسشنامه استاندارد هفت مؤلفه مورد بررسی قرار گرفته که عبارتند از: سرپرستی پایان نامه، توسعه مهارت علمی، بنیادهای پژوهش (جو فکری و زیرساختها)، اهداف و انتظارات، زیر ساخت، فرایند ارزیابی و رضایتمندی کلی. در اینجا به ذکر بعضی از این پژوهشها میپردازیم:
در پژوهش انجام شده توسط دهقانی (۱۳۸۶) عوامل مؤثر بر تجربیات پژوهشی (فرایند پایان نامه نویسی) دانشجویان دکترای حرفهای دانشگاه علوم پزشکی تبریز مورد بررسی قرار گرفته است. جامعه آماری شامل کلیه دانشجویان دکترای حرفهای دانشگاه علوم پزشکی تبریز بوده که از شهریور سال ۸۵ لغایت دی ماه همان سال موفق به دفاع از پایان نامه خود شده و در شرف فارغ التحصیلی بودند و تعداد آنها ۱۳۶ نفر بوده است. در این مطالعه حجم نمونه برابر با ۱۰۰ نفر، که به روش نمونهگیری تصادفی طبقهای از جامعه مورد نظر انتخاب شدند. در جریان این پژوهش از پرسشنامه استاندارد PREQ حاوی ۲۸ سؤال با مقیاس پنج درجهای لیکرت استفاده شده و ۵ مؤلفه سرپرستی پایان نامه، توسعه مهارت علمی، بنیادهای پژوهش (زیرساخت و جو علمی و پژوهشی)، توسعه مهارت پژوهشی و فرایند ارزیابی پایان نامه مورد بررسی قرارگرفتهاند. تحلیل دادههای بدست آمده در این پژوهش حاکی از این بوده که کمترین میزان رضایتمندی دانشجویان در زمینه “برنامهریزی سمینارهای علمی”،”حمایتهای مالی از فعالیتهای پژوهشی” و ” جو علمی و پژوهشی” بوده است.
در پژوهش دیگری که توسط پوررجب قاضی محله (۱۳۸۸) انجام شده به شناخت مشکلات تدوین پایان نامه در دوره های کارشناسی ارشد در دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی پرداخته شده است.
پژوهش انجام شده از نوع پژوهشهای کاربردی بوده که به روش توصیفی پیمایشی انجام گرفته است. جامعه آماری شامل کلیه دانشجویان کارشناسی ارشد دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی ورودی سال ۱۳۸۵ بوده که موفق به دفاع شده یا در شرف دفاع از پایان نامه خود بودند. حجم نمونه برابر ۷۱ نفر بوده که به روش طبقه ای تصادفی از جامعه مورد نظر انتخاب شدند. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته شامل سه بخش اطلاعات شخصی، سؤال های بسته با مقیاس ۵ گزینهای لیکرت در پنج حیطه مشکلات زمینه ای، طرح تحقیق (پروپوزال)، اجرا، ارزیابی و کاربرد و بالاخره بخش پیشنهادی بوده است. بر اساس یافتههای این پژوهش بیشترین مشکلات مربوط به “عوامل زمینه ای” و کمترین مشکلات مربوط به”عوامل طرح تحقیق” بوده است. عوامل زمینه ای در این تحقیق عبارت بودند از: ساختار برنامه درسی، روشهای تدریس اساتید، روشهای ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، کیفیت برگزاری درس روش تحقیق و ارتباط با اساتید. عوامل طرح تحقیق نیز شامل انتخاب موضوع، ارائه پروپوزال، تصویب طرح پیشنهادی و ابلاغ آن بوده است.
پژوهش دیگری توسط جعفری (۱۳۸۸) تحت عنوان “بررسی موانع و مشکلات دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه اصفهان در فرایند تدوین پایان نامه از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اعضای هیئت علمی” انجام گرفته است. جامعه آماری متشکل از ۲۳۰۲ دانشجوی تحصیلات تکمیلی بوده که در سال ۸۶ فارغ التحصیل شده یا مشغول تدوین پایان نامه بودهاند و همچنین ۳۱۹ عضو هیئت علمی که راهنمایی پایان نامه دانشجویان تحصیلات تکمیلی را به عهده داشته اند. حجم نمونه محاسبه شده از دانشجویان شامل ۲۵۹ نفر بوده که به روش نمونهگیری تصادفی طبقهای انتخاب شده بودند. نمونه اعضای هیئت علمی نیز شامل ۵۰ نفر بوده که به روش نمونهگیری هدفمند انتخاب گردیده بودند. ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه محقق ساخته (برای تعیین نظرهای دانشجویان تحصیلات تکمیلی) و مصاحبه (برای تعیین نظرهای اعضای هیئت علمی) بوده است. در این پژوهش موانع موجود در ۵ گروه مورد ارزیابی قرار گرفتند که عبارت بودند از : “موانع شخصی فردی”، “مشکلات ساختار اداری”،”مشکلات آموزشی (استاد راهنما)”،”مشکلات آموزشی (امکانات آموزشی و کمک آموزشی)”و بالاخره “مشکلات و موانع فرهنگی اجتماعی”.
در پایان نامهای که جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد رشته کتابداری و اطلاعرسانی در دانشگاه خوارزمی توسط بهیمهر (۱۳۹۱) با عنوان”شناسایی چالشها و مشکلات در فرآیند تدوین پایان نامه های کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاعرسانی از دیدگاه دانشجویان کتابداری” انجام شده است، ضمن شناخت مشکلات و چالشهای این فرایند به ارائه راهکارهایی جهت بهبود و ارتقاء کیفی پایان نامهها پرداخته شده است. جامعه آماری کلیه دانشجویان کتابداری بودهاند که در یکی از دانشگاههای شهر تهران در رشته کتابداری و اطلاع رسانی در مقطع کارشناسی ارشد، در طی ۵ سال اخیر پایان نامه نگاشته و دفاع کرده بودند. با استفاده از نمونه گیری هدفمند و گلوله برفی، ۲۰ نفر از آنها به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شده اند. این پژوهش با استفاده از رویکرد کیفی و روش مطالعه موردی جمعی انجام شده و گردآوری داده های این پژوهش، به کمک ابزار مصاحبه انجام شده است. برای تحلیل داده ها از روش تحلیل محتوای کیفی و گراندد تئوری استفاده شده است. یافتههای این پژوهش بیانگر این موضوع است که دانشجویان در بخشهای مختلف پایان نامه شامل انتخاب موضوع، پروپوزال نویسی، هر یک از فصول پنجگانه پایان نامه، نگارش متن پایان نامه، اخلاق پژوهش، رضایت از استاد راهنما و مشاور و استخراج مقاله از پایان نامه دچار ضعف و مشکل بوده اند. نتایج این پژوهش نشان داد که دلایل مشکلات و موانع پایان نامه نویسی به “ضعفهای فردی دانشجو”،”ضعفهای آموزشی”،”ضعفهای فرهنگی اجتماعی”و”محدودیتها و فقدان امکانات”ارتباط داشته است.
میزانی و همکاران (۱۳۹۲) نیز به بررسی مشکلات تدوین پروپوزال و پایان نامه های کارشناسی ارشد تربیت بدنی و علوم ورزشی در دانشگاههای ارومیه، اهواز، تربیت معلم تهران، شهید بهشتی، فردوسی مشهد و گیلان پرداختهاند. پژوهش انجام شده به لحاظ هدف، کاربردی و روش تحقیق آن توصیفی پیمایشی بوده است. جامعه آماری کلیه دانشجویان کارشناسی ارشد تربیت بدنی و علوم ورزشی ورودی ۸۵ دانشگاههای مذکور بوده که سه ترم از شروع به تحصیل آنها گذشته و تعداد آنها ۲۰۵ نفر بوده است.
برای نمونهگیری از روش نمونهگیری خوشهای و برای تعیین حجم نمونه از جدول مورگان استفاده شده که حجم نمونه ۱۳۵ نفر به دست آمده است. نتایج این پژوهش نشان داده که مهمترین مشکلات دانشجویان کارشناسی ارشد در تدوین پایان نامه عبارتند از:”دسترسی محدود به منابع مالی”،”منابع و روال اداری نامناسب دانشگاه”،”دسترسی محدود به منابع اطلاعات علمی”،”تواناییهای علمی و عملی محدود دانشجویان” و “کیفیت راهنمایی نامناسب استادان راهنما و مشاور”.
در رابطه با انتخاب موضوع و مطالعه منابع، کانتر[۵] (۲۰۰۶) در پایان نامه خود به وسیله مصاحبه با استادان و دانشجویان، به این نتیجه رسیده که وقتی دانشجویان موضوع تحقیق را انتخاب نموده باشند، علاقمندی بیشتری برای نگارش از خود نشان میدهند. همچنین بیشتر دانشجویان در مطالعه مواد و منابع دیگران و برقرار کردن پیوند این مطالعات و ایدهها و نظریه های خود دچار مشکل بودهاند. پارک[۶]، هانبوری[۷]، کولج[۸] و هاروی[۹] (۲۰۰۷) نیز برای بررسی میزان رضایت دانشجویان از تجربه پژوهشی خود، با هنجارسازی پرسشنامه PREQ به بررسی هفت مؤلفه استاد راهنما، وضعیت فکری، شفافسازی هدفها و استانداردها، فرایند آزمون پایان نامه، زیر ساختها، توسعه مهارتها و رضایت کلی دانشجویان ۸ مؤسسه آموزشی در انگلستان پرداختهاند. یافتههای پژوهش نشان داده که در حدود ۵۰ % از دانشجویان از استاد راهنمای خود رضایت داشتهاند. همچنین %۷۵ از دانشجویان از امکانات و زیر ساختهای مؤسسات خود رضایت داشتهاند که در این بین دانشجویان حوزههای علوم انسانی و اجتماعی نسبت به دانشجویان فنی و مهندسی رضایت کمتری از زیرساختها و امکانات فراهم شده داشتهاند.
بحث نظارت و سرپرستی پایان نامه از نکات برجستهای است که تحقیقات مختلفی پیرامون آن انجام گرفته است. برای مثال در مطالعه مروری انجام شده در دانشگاه پوترا[۱۰] در کشور مالزی توسط آفرو[۱۱]، نورحسنی[۱۲] و امین الدین[۱۳] (۲۰۱۱) با عنوان “بهبود توسعه پژوهش و نظارت در تحصیلات تکمیلی”، مشخص شده که در تدوین رساله یا پایان نامه، سرپرستی (نظارت) از عوامل مهم در تسهیل فرایند میباشد. در این خصوص یکی از بحث انگیزترین موارد از جانب دانشجویان، “ارتباط کم و نامنظم بین استاد راهنما و دانشجو به دلیل مسئولیتهای آموزشی و اجرایی اساتید”،”داشتن تعداد دانشجویان زیاد” و”دور بودن اساتید از دانشگاه” عنوان گردیده است. هدف اصلی این مطالعه شناسایی مشکلات دانشجویان کارشناسی ارشد در رابطه با پژوهش و نظارت بر پایان نامهها بوده است. سرپرستی مؤثر در پژوهش برای پیشبرد کار بسیار ضروری است و این سیستم سرپرستی، تلفیقی از تعامل دو جانبه بین دانشجو و ناظر پایان نامه خواهد بود که در شکست یا موفقیت مطالعات دانشجو نقش کلیدی دارد. مطالعه پژوهشهای داخلی و خارجی نشان داده که تدوین پایان نامه از اهمیت ویژهای برخوردار است.
در بیشتر پژوهشهای عنوان شده، مشخص گردیده که بنیادهای پژوهش و زیرساختهای فکری دانشگاه زمینه را برای تجربیات پژوهشی دانشجویان فراهم نکرده است و دانشجویان در مواجهه با این فرایند با مشکلاتی روبرو بودهاند. همچنین در بیان عمدهترین مشکلات دانشجویان به روال اداری و نامناسب دانشگاه، دسترسی محدود به منابع و اطلاعات علمی و همچنین نحوه سرپرستی پایان نامه اشاره شده است. علاوه بر آن تواناییهای محدود علمی و عملی دانشجو نیز در این امر تأثیر داشته است. لذا میتوان اینگونه استنباط کرد که پایان نامه نویسی یکی از موضوعات چالشبرانگیز برای دانشجویان بوده و موجبات دغدغه فکری را برای آنها ایجاد نموده است. در این مقاله با استناد به وجود مشکلات در فرآیند پایان نامه نویسی، نویسنده به سرقت ادبی به عنوان راه گریز دانشجو اشاره نموده است. بدین معنی که به دلیل موانع و مشکلات موجود در این فرآیند، دانشجویان با کپیبرداری از آثار سایر محققین و جمعآوری مستندات از قبل آماده به تدوین پایان نامه اقدام میکنند که این امر میتواند به عنوان یکی از آسیبهای وارده به پیکره نظام آموزش عالی ایران مطرح گردد.
باید توجه داشت که در گسترهی علم، بهره گیری از دانش گذشته با اندیشه ی افزودن بر زیربنا بسیار ارزشمند است. از این رو سنت استناد به آثار پیشین نه تنها به عنوان ارجگذاری محقق به کسانی است که شالودهای را برای دستاوردهای وی بنیان نهاده اند، بلکه گواهی بر استحکام این بنا و برقراری پیوند بین دانش گذشته و جدید است (ستوده، رفیع و میرزایی ۱۳۸۹).
راس[۱۴] (۲۰۰۴) در خصوص ریشه شناسی واژه سرقت ادبی اظهار میدارد که کاربرد این واژه در مفهوم «دزدی ادبی» را به «مارکوس والریوس مارتیلیوس» یا «مارشال[۱۵]» شاعر هجوسرای رومی سده نخست میلادی نسبت دادهاند. وی خود را ارباب و صاحب و کلمات را برده خویش میدانست و به کسانی که اشعار وی را به نام خود عرضه میکردند، لقب plagiaries (به معنای بچه دزد، غارتگر، فریب دهنده) داده بود. به عقیده آرنسون[۱۶] (۲۰۰۷) این واژه در قرن شانزده به واژگان انگلیسی وارد شد. این واژه خود برگرفته از واژه Plagium (به معنای آدم ربایی) از ریشه Plaga (دام، تله) است (واژه نامه پیوسته ریشه شناسی[۱۷]، ۲۰۰۱).
بر اساس تعریفی که زیگرس[۱۸]، دلر- اونس[۱۹]، اگج[۲۰] و کلینگر[۲۱] (۲۰۰۸) از سرقت ادبی داشته اند، سرقت ادبی به مفهوم استفاده از لغات یا ایده دیگران به عنوان ایده خود میباشد. این امر ممکن است به دلیل جهل یا عدم اطلاع از راه صحیح تشکر از دیگران یا منبع دادن به آنها باشد. همچنین ممکن است به طور عمد و به قصد فریب دیگران انجام شود. بر اساس نظر ستوده و همکاران (۱۳۸۹) نیز بهره گیری از دستاوردهای پیشینیان همیشه به شیوهی صحیح انجام نمیشود. گذشته از انگیزههای این امر که گاه آگاهانه و گاه ناآگاهانه روی میدهد، سهل انگاری در بهره گیری از آثار دیگران، صورت دستبرد علمی به خود میگیرد. دستبرد علمی دارای تاریخچه ای طولانی است و ریشه در تاریخ ثبت دانش بشر دارد. به عقیده آنان دزدی ادبی به معنای نسخهبرداری یا استفاده از اندیشهها، نوشتهها، اختراعات و آثار هنری یا ادبی دیگری و ثبت آن به نام خود است، بدون اینکه به منبع اصلی استناد شود. به زبان ساده، دزدی ادبی یعنی روبرداری از کارها یا اندیشههای دیگران و انتساب آنها به خود.
وصال و حبیب زاده[۲۲] (۲۰۰۷) نیز معتقدند که دستبرد علمی را میتوان به دو دسته کلی تقسیم کرد: دستبرد به اندیشهها و دستبرد به واژگان. با آنکه هر دو نوع دستبرد از نظر جامعه علمی به یک اندازه نکوهیده است، برخی دستبرد به واژگان را قابل چشمپوشی میدانند. در مقابل، برخی بر این باورند که حق مؤلف بر اندیشه ها اعمال نمیشود، بلکه این کلمات هستند که شامل حق مؤلف میشوند.
البته تقسیمبندیهای بسیار زیادی در این خصوص وجود دارد که نیاز به شرح آن نیست. به عقیده اسنل[۲۳] (۲۰۰۶) نکته مهم آن است که همه مصداقهای دستبردهای علمی، آگاهانه روی نمیدهند. بسیاری از پژوهشگران، به دلیل کمبود وقت یا کمک گرفتن از دیگران در نگارش مقاله، پروپوزال، سمینار و پروژه های دانشگاهی، در بهره گیری از منابع وقت لازم را ندارند یا راههای درست را به خوبی نمیدانند. این امر را میتوان تا اندازهای ناشی از فشار بر دانشپژوهان برای تولید علمی بیشتر و فشار بر دانشجویان برای کسب نمره بالا یا اتمام تحصیل در موعد مقرر دانست. ضعف در مهارتهای مطالعه، مدیریت زمان، مهارتهای تحقیق و استناد یا کمبود آگاهی و نداشتن درکی درست از دستبرد علمی، از دیگر دلایل فراگیر شدن این رفتار بیان شده است.
روش تحقیق
پژوهش حاضر از نوع توصیفی میباشد. در این مقاله با تاًکید بر اهمیت پایان نامه نویسی و بازنگری پژوهشهای انجام گرفته، برخی از موانع و مشکلات پایان نامه نویسی در ایران و کشورهای جهان مورد بررسی قرارگرفته است. روش انجام پژوهش از طریق تحلیل مستندات موجود، دیدگاههای علمی و تحقیقات انجام شده در زمینه فرایند پایان نامه نویسی در آموزش عالی بوده است. سپس سرقت ادبی به عنوان یکی از چالشهای این فرآیند مطرح شده است زیرا به دلیل وجود مشکلات، برخی از دانشجویان با انتخاب سادهترین راه یعنی نسخهبرداری از آثار دیگران اقدام به تدوین پایان نامه مینمایند. در ادامه بحث به بررسی مستندات موجود در خصوص سرقت ادبی و راههای پیشگیری یا مبارزه با آن اشاره شده است.
بحث
با توجه به اهمیت پژوهش در آموزش عالی، نقش دانشجویان تحصیلات تکمیلی در فرایند پژوهش و توسعه تحقیقات بیش از پیش اهمیت یافته است. همانطور که در جدول ۱ ملاحظه میشود، بر اساس آخرین آمار و اطلاعات موجود و منتشر شده توسط مؤسسه پژوهش و برنامهریزی آموزش عالی در سال تحصیلی ۹۳-۱۳۹۲ تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در مقطع تحصیلات تکمیلی (کارشناسی ارشد و دکتری) در مجموع ۶۵۳۴۳۷ نفر میباشد. از جمع تعداد کل دانشجوی تحصیلات تکمیلی، تعداد ۵۸۰۰۰۰ نفر در مقطع کارشناسی ارشد در کلیه دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی کشور اعم از وزارت علوم تحقیقات و فناوری، دانشگاه پیام نور، دانشگاه جامع علمی کاربردی، دانشگاه فنی و حرفهای، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، سایر دستگاههای اجرایی، مؤسسات آموزش عالی غیر دولتی غیر انتفاعی، دانشگاه آزاد اسلامی در حال تحصیل میباشند. به عبارت دیگر نزدیک به ۹۰ % از دانشجویان تحصیلات تکمیلی در مقطع ارشد شاغل به تحصیل میباشند و با توجه به درگیری دانشجویان در تدوین پایان نامه، ضرورت دارد که دانشگاهها با توجه به تعداد دانشجویان به فرایند پایان نامه نویسی توجه لازم را داشته باشند.
جدول ۱- تعداد دانشجویان مؤسسات آموزش عالی کشور به تفکیک نوع دستگاه اجرایی و دوره تحصیلی در سال تحصیلی ۹۳-۱۳۹۲
| نوع دستگاه اجرایی | کارشناسی ارشد | دکتری تخصصی | جمع کل |
| وزارت علوم، تحقیقات و فناوری | ۱۹۱۴۰۸ | ۴۰۹۷۹ | ۲۳۲۳۸۷ |
| دانشگاه پیام نور | ۵۰۱۶۷ | ۱۴۱۶ | ۵۱۵۸۳ |
| دانشگاه جامع علمی کاربردی | ۴۴۳ | ۰ | ۴۴۳ |
| دانشگاه فنی و حرفه ای | ۰ | ۰ | ۰ |
| وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی | ۱۷۴۲۶ | ۱۹۰۴۰ | ۳۶۴۶۶ |
| سایر دستگاههای اجرایی | ۷۳۴۱ | ۸۳۲ | ۸۱۷۳ |
| مؤسسات آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی | ۲۰۴۶۳ | ۸۴۷ | ۲۱۳۱۰ |
| دانشگاه آزاد اسلامی | ۲۹۲۷۵۲ | ۱۰۳۲۳ | ۳۰۳۰۷۵ |
| جمع کل | ۵۸۰۰۰۰ | ۷۳۴۳۷ | ۶۵۳۴۳۷ |
با توجه به تعداد ۶۵۳۴۳۷ نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی و تعداد اعضای هیئت علمی تمام وقت دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی کشور (بدون در نظر گرفتن تعداد مربی و مربی آموزشیار به عنوان عضو هیئت علمی برای مقاطع تحصیلات تکمیلی) که در مجموع ۴۱۲۶۳ میباشد که در جدول ۲ مشخص شده است، میتوان اینگونه استنباط کرد که شاخص تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی به تعداد هیئت علمی تمام وقت در نهایت به رقم ۸۳/۱۵ در کل کشور افزایش مییابد که رقم بالایی است لذا لازم است که با توجه به جمعیت دانشجویی در تحصیلات تکمیلی، ساختار نظارتی صحیح و درستی برای فعالیتهای علمی دانشجویی و سرپرستی پایان نامه ها وجود داشته باشد.
جدول ۲- شاخص تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی به تعداد اعضای هیئت علمی تمام وقت با مرتبه استادیاری و بالاتر به تفکیک نوع دستگاه اجرایی در سال ۹۳-۱۳۹۲ با توجه به آمار مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی
| ردیف | دانشگاه | تعداد اعضای هیئت علمی با مرتبه استادیاری و بالاتر | تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی | نسبت دانشجو به استاد | |||||
| استاد | دانشیار | استادیار | جمع | ارشد | دکتری | جمع | |||
| ۱ | وزارت علوم | ۱۹۰۳ | ۴۰۲۳ | ۱۲۵۷۷ | ۱۸۵۰۳ | ۱۹۱۴۰۸ | ۴۰۹۷۹ | ۲۳۲۳۸۷ | ۵۶/۱۲ |
| ۲ | دانشگاه پیام نور | ۱۶ | ۹۱ | ۱۱۲۰ | ۱۲۲۷ | ۵۰۱۶۷ | ۱۴۱۶ | ۵۱۵۸۳ | ۰۴/۴۲ |
| ۳ | دانشگاه جامع علمی و کاربردی | ۴ | ۶ | ۳۷ | ۴۷ | ۴۴۳ | ۰ | ۴۴۳ | ۴۲/۹ |
| ۴ | دانشگاه فنی و حرفه ای | ۰ | ۱ | ۶ | ۷ | ۰ | ۰ | ۰ | ۰۰/۰ |
| ۵ | وزارت بهداشت | ۷۲۱ | ۲۱۴۵ | ۶۷۸۶ | ۹۶۵۲ | ۱۷۴۲۶ | ۱۹۰۴۰ | ۳۶۴۶۶ | ۷۸/۳ |
| ۶ | سایر دستگاه های اجرایی | ۶ | ۳۲ | ۱۸۵ | ۲۲۳ | ۷۳۴۱ | ۸۳۲ | ۸۱۷۳ | ۶۵/۳۶ |
| ۷ | مؤسسات آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی | ۸۱ | ۸۵ | ۵۶۹ | ۷۳۵ | ۲۰۴۶۳ | ۸۴۷ | ۲۱۳۱۰ | ۹۹/۲۸ |
| ۸ | دانشگاه آزاد اسلامی | ۵۵۰ | ۹۲۱ | ۹۳۹۸ | ۱۰۸۶۹ | ۲۹۲۷۵۲ | ۱۹۳۲۳ | ۳۰۳۰۷۵ | ۸۸/۲۷ |
| جمع کل | ۳۲۸۱ | ۷۳۰۴ | ۳۰۶۷۸ | ۴۱۲۶۳ | ۵۸۰۰۰۰ | ۷۳۴۳۷ | ۶۵۳۴۳۷ | ۸۳/۱۵ | |
بررسیها نشان داده که از طرف دیگر مشکلات و موانع پایان نامه نویسی موجب شده که دانشجویان یکی از آسانترین راهها را در تدوین پایان نامه انتخاب کنند که نسخه برداری از یافته های فکری و دستاوردهای تحقیقاتی دیگران بوده است. در این راستا توجه به این نکته ضروری است که عصر دیجیتال زمینه ساز رشد پدیده دستبرد علمی شده است. در این خصوص فیدر[۲۴] (۱۳۸۰) معتقد است که در جامعه اطلاعاتی، استفاده از رایانه و دیگر رسانه های الکترونیکی، دسترسی به اطلاعات را آسان و جهانی کرده است. در این میان، رایانه و اینترنت بیش از سایر رسانهها در مبادله سریع اطلاعات نقش دارند. سامانه ها و ابزارهای اطلاعاتی، توانایی ما را برای ارتباطات به دو روش توسعه دادهاند: نخست، بر کارایی و سرعت ارتباطات افزودهاند؛ دوم و مهمتر آنکه حوزه و دامنه آنچه را قابل انتقال است، گسترش دادهاند. از سوی دیگر، وابستگی بیش از پیش به اینترنت و گسترش دسترسی به انواع رسانه و اطلاعات در دورترین نقاط جهان در کمترین زمان ممکن، به پدیده «دستبرد سایبری» دامن زده که تسهیلاتی چون انتقال متن[۲۵] و نیز ترجمه خودکار آن را تشدید کرده است (اسنل، ۲۰۰۶).
راهکارهای پیشگیری سرقت ادبی
بر اساس نظر ستوده و همکاران (۱۳۸۹) با توجه به رشد فزاینده شمار دستبردهای علمی در عصر حاضر، مجامع علمی به موقع به این پدیده و پیامدهای نامطلوب آن توجه نشان داده و در پی یافتن راهکارهایی برای پیشگیری،کنترل و در صورت لزوم پیگرد تخلفات برآمده اند. دستهای از این راهکارها، پیشگیرانه و آموزشی هستند. دستبرد علمی، برای متولیان آموزش و تولید علم اهمیتی سرنوشت ساز دارد، زیرا باعث میشود سطحی از دانش و مهارت که به طور منطقی از یک فرد آموزش دیده انتظار میرود، در افراد ایجاد نشود یا دست کم نتوان نسبت به تحقق شایستگیهای لازم برای کسب یک درجه علمی یا دانشگاهی مطمئن شد. بنابراین پیشگیری از این پدیده از بایستههای محیطهای علمی آموزشی برای تضمین کیفیت علمی است. ساده ترین راه پیشگیری، آگاهیرسانی از طریق آموزش است. استندلر (۲۰۰۰) برای پیشگیری از دستبرد علمی پیشنهادهایی شامل آشنا کردن دانشجویان با انواع دستبرد علمی و دامنه مجازاتهای آن از طریق سخنرانیها یا راهنماهای دانشگاهی، فراهمآوری دسترسی استادان به ابزارهای کشف دستبرد علمی، یادآوری دورهای به استادان برای گزارش دستبرد علمی یا دیگر تخلفات دانشجویان و بالاخره ارائه موضوعات جدید به دانشجویان برای مقالهها و پروژههای هر نیمسال تحصیلی را ارائه داده است. بطحائی (۱۳۹۰) معتقد است که ریشه یابی یک خطا و ممانعت از بروز آن بهترین راه مبارزه با آن است. وی عواملی را مؤثر بر ممانعت از رواج فرهنگ غلط سرقت علمی دانسته که عبارتند از: آگاهی دادن به دانشجویان تحصیلات تکمیلی در بدو ورود از طریق کارگاههای آموزشی، حذف انگیزه های غیر واقعی و شعارگونه جهت دستیابی به آخرین و جدیدترین یافته ها در کوتاهترین زمان، کاهش فشارهای کاذب بر روی دانشجویان و اساتید برای ارائه مقاله یا اتمام طرح در یک زمان خاص، افزایش مهارت تسلط به زبان خارجی، استفاده از اساتید مجرب در تخصصهای مورد نیاز و ایجاد قوانین برای محدود کردن اساتید به حرکت علمی در زمینه تخصصی خود و بالاخره آگاهی دادن به عواقب این جرم و وضع قوانین لازم برای برخورد با این جرم.
راهکارهای کشف سرقت ادبی
صاحبنظران مختلف در خصوص کشف دستبرد علمی راهکارهای مختلفی ارائه دادهاند برای مثال استندلر[۲۶] (۲۰۰۰) معتقد است که راهکار عمومی، ارزیابی مقالههای دانشجویی بر اساس برخی معیارهای علمی است. کورتنی[۲۷] (۲۰۰۸) معتقد است دسته دوم راهکارها از خود فضای سایبری ریشه میگیرد. با آنکه توانمندیهای فناوریهای اطلاعات روند دستبرد علمی (دانسته یا ندانسته) را افزایش داده است، این فضا به تیغی دولبه میماند که تنها زمینه را برای دستبرد علمی فراهم نمیکند، بلکه راهکارهایی را نیز برای پیشگیری یا کشف آن در اختیار میگذارد.
ستوده و همکاران (۱۳۸۹) بهره گیری از توانمندیهای برخی موتورهای جستجوی قوی را به عنوان راهکارهایی برای کشف دستبرد علمی ارائه داده اند. برای مثال، در موتور جستجوی گوگل میتوان یک جمله یا قسمتی از متن را در ناحیه جستجو وارد کرد، آنگاه گوگل، فهرستی از وب سایتهای حاوی این متن را ارائه میدهد. با وارسی این سایتها میتوان دریافت که پاراگراف یا جمله ای از مقاله تکراری است. علاوه بر این، تلاش شده است تا روشهای شناسایی دستبرد علمی خودکار شود. برای نمونه، نرمافزارهایی برای کشف دستبرد علمی از طریق اینترنت در دسترس اند که به دو دسته کلی تقسیم میشوند.
دسته اول برای کشف دستبرد علمی در برنامه های رایانه ای به کار میروند که این نرمافزارها تنها برای سازندگان و کارکنان دوره های آموزشی زبانهای برنامهنویسی رایگان است. کاربرد اصلی آن در آشکارسازی دزدی از برنامه های رایانهای است. این نرمافزار در سیستمهای یونیکس[۲۸] و ویندوز[۲۹] قابل اجراست. دسته دوم نرم افزارهایی هستند که برای کشف دستبرد علمی در اسناد متنی به کار میروند مانند نرمافزار شبیهیاب که نیاز به هزینه اشتراک دارند.
نتیجه گیری و پیشنهادات
بررسیها نشان داد که وجود موانع و مشکلات در تدوین پایان نامه، چالشی را تحت عنوان سرقت ادبی در میان دانشجویان مطرح نموده است که به عنوان آسیب جدی به پیکره ی آموزش عالی و حیثیت علمی کشور، باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد. متأسفانه در کشور ما به علت فقدان نرم افزارهای کنترل سرقت ادبی به زبان فارسی، این پدیده در میان محققین در حال رواج است و از طرف دیگر عدم توجه به امر آموزش در این خصوص باعث گسترش این پدیده گردیده است.
در جهت کاهش موانع و مشکلات موجود پیشنهاد میگردد که نظام آموزش عالی کشور در سطح کلان از یک سو با بازنگری مقررات و دستورالعملهایی در خصوص پذیرش بیرویه دانشجو اقداماتی انجام دهد و از سوی دیگر با جذب هیئت علمی تمام وقت در دانشگاهها ساختار نظارتی مطمئنتری برای فعالیتهای علمی دانشجویان و پایان نامه های آنان فراهم آورد. همچنین در سطح دانشگاههای کشور نیز از یک سو، فراهم سازی امکانات و زمینه هایی برای تقویت پیشینه علمی و عملی دانشجویان میتواند در هدایت چالش ایجاد شده مؤثر باشد و از سوی دیگر فرهنگسازی و آموزشهای لازم در این خصوص میتواند به عنوان اقدامات پیشگیرانه مطرح گردد. به عنوان مثال برگزاری کارگاههای آموزشی آشنایی با استانداردهای اخلاق حرفهای در پژوهش، آشنایی با انواع سرقت ادبی و مباحث آن و آشنایی با دامنه مجازاتها در این زمینه میتواند به عنوان راهکارهای مؤثر مدنظر قرار گیرد.
فهرست منابع
الف). منابع فارسی
بهیمهر، سارا. ۱۳۹۱، “شناسایی چالشها و مشکلات در فرآیند تدوین پایان نامه های کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاعرسانی از دیدگاه دانشجویان کتابداری”. پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاعرسانی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی
بطحائئ، زهرا. ۱۳۹۰، “سرقت علمی: تعریف، مصادیقها و راهکارهای جلوگیری، پیشگیری و تشخیص”. فصلنامه کارآگاه. پاییز ۹۰: ۶- ۱۸، ۱۶ (۲)
پوررجب قاضی محله، انیس ۱۳۸۸، “شناخت مشکلات تدوین پایان نامه در دورههای کارشناسی ارشد دانشکده علوم تربیتی و روانشناسیدانشگاه شهید بهشتی”. پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی،دانشگاه شهید بهشتی.
جعفری، عفت. ۱۳۸۸، “بررسی موانع و مشکلات دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه اصفهان در فرایند تدوین پایان نامه از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اعضای هیئت علمی”. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته برنامهریزی آموزشی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان
دهقانی، غلامعلی. ۱۳۸۶، “بررسی عوامل مؤثر بر تجربیات پژوهشی (فرایند پایان نامه نویسی) دانشجویان دکترای حرفهای دانشگاه علوم پزشکی تبریز”. پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی، دانشگاه شهید بهشتی تهران
زارع احمدآبادی، حبیب؛ منصوری، حسین؛ طاهریدمنه، محسن. ۱۳۸۸، “واکاوی موانع انجام پژوهش در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی کشور با استفاده از تکنیک TOPSIS فازی”. فصلنامه مدیریت در دانشگاه اسلامی. زمستان ۱۳۸۸: ۱۱۳-۱۳۸، ۴۴٫
ستوده، هاجر؛ رفیع، نجمه؛ میرزایی، زهرا. ۱۳۸۹، “نگاهی به دستبرد علمی و راهکارهای پیشگیری و پیگیری آن”. نشریه کتابداری و اطلاع رسانی. زمستان ۱۳۸۹: ۲۷- ۵۰، ۱۳ (۴).
فدایی عراقی، غلامرضا. ۱۳۷۴ “تحلیلی بر روشهای تهیه پایان نامه های دوره کارشناسی ارشد و دکتری” فصلنامه پژوهش و برنامهریزی در آموزش عالی. بهار ۱۳۷۴: ۷۵- ۱۱۰، ۹٫
فیدر، جان. ۱۳۸۰، جامعه اطلاعاتی. ترجمه علی رادباوه، عباس گلیوری، تهران: کتابدار
گزارش آمار آموزش عالی ایران در سال تحصیلی ۹۳-۱۳۹۲٫ ۱۳۹۳، تهران: مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی.
منصوریان، یزدان. ۱۳۸۹، “صد نکته در پایان نامه نویسی”. نشریه کتاب ماه اطلاعات ارتباطات و دانش شناسی. تیر ۱۳۸۹: ۷۸-۹۳، ۱۵۰٫
میزان، مهران؛ خبیری، محمد؛ هنری، حبیب؛ سجادی، سیدنصراله. ۱۳۹۲ “بررسی مشکلات تدوین پایان نامه کارشناسی ارشد تربیت بدنی و علوم ورزشی در دانشگاههای منتخب”. نشریه مدیریت ورزشی. بهار ۱۳۹۲: ۱۴۹- ۱۶۹، ۱۶
ب) منابع لاتین
Affero, I. ; Norhasani, Z.A.; Aminuddin, H. (2011). Improving the Development of Postgraduates’ Research and Supervision. International Education Studies, vol. 4, no.1, pp. 78-89
Aronson, J. K. (2007). Editor’s view: Plagiarism – please don’t copy. British Journal of Clinical Pharmacology, vol. 64, no. 4, pp. 403–۴۰۵٫
Courtney, K. K. (2008). Plagiarism’s Little Black Book: Judge Posner’s Little Book of Plagiarism. Plagiary: Cross- Disciplinary studies in Plagiarism, Fabrication and Falsification. 2008; 3(1).
Kanter, S. B. (2006). Embodying Research: A Study of Student Engagement in Research Writing. Doctoral thesis, School of Graduate Studies and Research, Indiana University of Pennsylvania, Pennsylvania
MacDonald Ross, G. (2004). Plagiarism really is a crime: a counterblast against anarchists and postmodernists (and others). Plagiarism: Prevention, Practice and Policies 2004 Conference. Retrieved 6 May, 2015. Available from: http://m23.nlearning.co.uk/ plagiarism conference.org/media /2004abstracts /MacDonaldRoss.pdf.
Online Etymology dictionary, (2001). Retrieved 2 May, 2009. Available from: http://www.etymonline.com.
Park, C.; Hanbury, A.; Kulej, M. ; Harvey,L. (2007). Postgraduate Research Experience Survey.Higher Education Academy.
Snell, W. (2006). A mountain or mole hill? Recent attitudes and remedial responses toward plagiarism at higher education institutions in the west and Japan. Journal of Foreign Language Education, no. 03, pp. 105-120.
Standler, B. R. (2000). Plagiarism in colleges in USA. Retrieved 21 Apr. 2015. Available from:
http://www.rbs2.com/plag.pdf
Vessal, K. ; Habibzadeh, F. (2007). Rules of the game of scientific writing : fair play and plagiarism. Lancet , vol.369, no. 9562, pp. 641.
Zeegers,P.; Deller-Evans,K. ;Egege S. ;Klinger,C. (2008). Essential Skills for Science and Technology. Academic Integrity and Plagirism. 10 (2008). 1294- 1304
[۱] .plagiarism
[۲] . Postgraduate Research Experience Questionnaire (PREQ)
[۳] . The Graduate Careers Council of Australia
[۴] . Australian Council for Educational Research
[۵] . Kanter
[۶] . Park
[۷] . Hanbury
[۸] . kulej
[۹] . Harvey
[۱۰] . Putra
[۱۱] . Affero
[۱۲] . Norhasani
[۱۳] . Aminuddin
[۱۴] . MacDonald Ross
[۱۵] . Marcus Valerius Martilus (Martial)
[۱۶] . Aronson
[۱۷] . Online Etymology Dictionary
[۱۸] . Zeeger
[۱۹] . Deller – Evans
[۲۰] . Egege
[۲۱] . Klinger
[۲۲] . vessal & habibzadeh
[۲۳] . Snell
[۲۴] . Fider
[۲۵] . dragging and dropping
[۲۶] . Standler
[۲۷] . Courtney
[۲۸] . Unix
[۲۹] . Windows