انواع متغیرهای تحقیق
مقایسه بین پیشرفت تحصیلی در درس علوم و روشهای تدرس حاکی از آن است که انواع متفاوتی از متغیر ها وجود دارد . برای توصیف متغیرها عملا از راههای مختلفی میتوان استفاده کرد . از این گونه توصیفها برای روشن شدن معانی متغیرها در تحقیق استفاده می شود . طبقه بندی متغیرها با توجه به نقش آنها در تحقیق پژوهشی صورت می گیرد .
متغیرهای مستقل و وابسته
واژه های متغیرهای «مستقل» و «وابسته» از ریاضیات گرفته شده است . به طور کلی گفته می شود که ارزشهای متغیر وابسته به متغیرهای مستقل متکی است . یافتن جنین روابط و اثرهایی اغلب ، هدف تحقیق محسوب می شود ؛ ولی پژوهشگر نباید دچار این تصور اشتباه شود که تخصیص عناوین (مستقل و وابسته) روابطی علی ایجاد می کند .
در بسیاری از تحقیقات پژوهشی ، متغیر مستقل صرفا متغیری برای طبقه بندی است ؛ یعنی افراد مورد پژوهش را طبقه بندی می کند . در مثال پیشرفت تحصیلی در درس علوم ، روش تدریس متغیر مستقل است . دانش آموزان کلاس پنجم در این تحقیق با یکی از دو روش تدریس آموزش خواهد دید که از طریق آن دو طبقه بندی یا دو سطح این متغیر مورد مقایسه قرار می گیرد (دو ، حداقل تعداد سطوح متغیر است) . نمره های آزمون پیشرفت تحصیلی در درس علوم ، یعنی متغیر وابسته ، احتمالا به نحوی تحت تاثیر روش تدریس قرار خواهد گرفت . در واقع ، هدف تحقیق این خواهد بود که تعیین کنیم آیا روشهای تدریس و پیشرفت تحصیلی در درس علوم اثرهای متفاوتی خواهد داشت یا خیر . پژوهشگر سعی می کند عملکرد در متغیر وابسته را در پرتو متغیر مستقل توضیح دهد .
مثال ذیل توضیحهای بیشتری را در مورد ثابتها و متغیرها ارائه میدهد . در تحقیقی که برای تعیین اثر سه نوع روش تدریسی در پیشرفت تحصیلی در درس جبر مقدماتی انجام شد ، سه گروه از دانش آموزان سال اول دبیرستان مدرسه ای هر کدام با یکی از روشهای تدریس به وسیله معلم معینی که در هر سه گروه یکسان بود آموزش داده شدند . در این پژوهش هم دختران شرکت داشتند و هم پسران . در این پژوهش ثابتها عبارتند از سطح تحصیلی ، مدرسه و معلم (این امر بدان معناست که بجز روش تدریس معلم می تواند اثر بخشی تدریس را ثابت نگه دارد) و متغیرهای مستقل عبارتند از روش تدریس و جنسیت دانش آموزان . روش تدریس دارای سه سطح است که به طور دلخواه سطوح «الف» ، «ب» و «ج» نامیده می شود و جنسیت دانش آموزان دارای دو سطح است . پیشرفت تحصیلی در درس جبر که در پایان دوره آموزشی اندازه گیری می شود متغیر وابسته است .
انواع دیگر متغیرها
در هر تحقیق پژوهشی ،ممکن است تعدادی عوامل تاثیرگذار وجود داشته باشد که به شکل متغیر ظاهر می شود . این متغیرها برای سهولت درک اسامی توصیفی دارند و اغلب در ادبیات پژوهش به همین نامها خوانده می شوند .
متغیر وجودی یا ارگانیسمی . ویژگی ای است که از قبل در افراد مورد پژوهش وجود داشته است . این متغیر را نمی توان به طور تصادفی به افراد تخصیص داد . جنسیت و هوش افراد مثالهایی از متغیر ارگانیسمی است .
متغیر فرضی رابط یا دخالت کننده . متغیری است که وجود آن استنباط می شود ، ولی نمی توان آن را دستکاری یا اندازه گیری کرد . اگر این متغیر دارای اثری باشد باید آن را از دانش قبلی در مورد اثر آن در متغیرهای مستقل و وابسته مورد بررسی استنتاج نمود .
درمثال جبر ، سبک یادگیری دانش آموزان متغیری دخالت کننده است . متغیرهای دخلت کننده با اسامی دیگری مانند متغیرهای مزاحم ، متغیرهای واسطه یا میانجی یا متغیرهای درهم آمیخته نیز خوانده می شود . حضور این متغیرها گاه تفسیر اثر متغیرهای دیگر را مبهم می سازد .
متغیر کنترل: این متغیر متغیری غیر از متغیرهای مستقل مورد بررسی است که اثر آن به وسیله محقق تعیین می شود . در مثال جبر اگر تفاوت بین پسران ودختران در متغیر وابسته تعیین شود ؛ جمعیت افراد ، متغیر کنترل و در عین حال ، متغیر ارگانیسمی خواهد بود . متغیرهای کترل متغیرهای مستقل هستند .
دیگر اسامی متغیرها با وازهای ذکر شده دارای وجه مشترکند ؛ مانند «متغیر تعدیل کننده» . فرض کنید تحقیقی درباره ی اثر سه برنامه خواندن در پیشرفت خواندن دانش آموزان سال چهارم دبستان انجام شده است . دانش آموزان در پیشرفت خواندن پیش از آغاز تحقیق ممکن است تفاوتهای قابل ملاحظه ای با هم داشته باشند و احتمالا یکی از برنامه ها نسبت به دو برنامه دیگر برای دانش آموزانی که پیشرفت قبلی خواندن در آنان بالاتر است سودمندتر است . در این مورد ، پیشرفت قبلی خواندن متغیری تعدیل کننده است ؛ زیرا اثر برنامه ممکن است در سطوح مختلف این متغیر متفاوت باشد ؛ یعنی اثر برنامه به وسیله پیشرفت قبلی خواندن تعدیل می گردد . اگر متغیر تعدیل کننده کنترل نشود ، به طور مسلم به متغیر دخالت کننده تبدیل خواهد شد و اکر کنترل شود ، یعنی اثر آن تعیین شده باشد ، به متغیر کنترل تبدیل می شود .
با توجه به مثالهای مذکور می توان گفت توصیف متغیرها مانعه الجمع نیست ؛ برای مثال متغیرهای ارگانیسمی ممکن است متغیرهای کنترل نیز باشند .این نوع متغیرها اگرچه معمولا متغیرهای مستقل مورد نظر نیستند ، در تحقیق شکل متغیر مستقل به خود می گیرند . اگر مثال پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در درس جبر گسترش یابد و دو یا چند مدرسه را دربر گیرند و اگر تفاوتهایی بین مدارس تعیین شود ، مدرسه متغیر کنترل خواهد بود (ولی مدرسه نمی تواند متغیر ارگانیسمی باشد) .
هیچ تحقیقی به متغیر واحد مستقل ، وجودی ، کنترل ، دخالت کننده یا وابسته محدود نمی شود . فرض کنید مثال پیشرفت تحصیلی دانش آموزان سال پنجم در درس علوم گسترش یابد و پنج مدرسه را در بر می گیرد ؛ یعنی دانش آموزان بر اساس پیشرفت قبلی خود در سطوح بالا ، متوسط و پایین گروهبندی شوند ، و در این تحقیق هم پسران شرکت داشته باشند ، هم دختران و تفاوتهای آنان تعیین شود . فرض کنید متغیر مستقل دیگری ، یعنی مواد آموزشی که شامل دو نوع است ، نیز در نظر گرفته شود . همچنین تصمیم گرفته شود که برای مشاهده هر گروهی در هر دو نوع پیشرفت ، یعنی پیشرفت در خواندن و پیشرفت در هجی کردن کلمات ، بررسی جامعتری به عمل می آید . نمره های پیشرفت تحصیلی متغیر وابسته هستند ، نه به این دلیل که دو یا چند اندازه گیری پیشرفت تحصیلی وجود دارد ، بلکه به این دلیل که نمره ها برای هر نوع پیشرفت متفاوت است ممکن است به وسیله متغیرهای مستقل تحت تاثیر قرار گیرد . اکنون متغیرهای فرضی رابط یا دخالت کننده احتمالی سبکهای یادگیری دانش آموزان و سبکهای تدریس معلمان هستند .
نباید چنین استنتاج کرد که متغیرهای ارگانیسمی الزاما متغیرهای کنترل هستند ؛ آنها زمانی متغیرهای کنترل محسوب میشوند که اکثرشان تعیین شده باشد ؛ یعنی همان طور که در مثال اشاره شد ، کنترل شده باشند . سبک یادگیری دانش آموزان متغیر ارگانیسمی است و احتمالا به صورت متغیر دخالت کننده ظاهر خواهد شد .